Alleen samen komen we hier ook mentaal doorheen
Nu de eerste coronagolf enigszins onder controle lijkt, is het van belang dat ook onze mentale gezondheid de aandacht krijgt die ze verdient, stelt de Denktank Mentale Vooruitgang. Daarvoor is een brede beweging van denkers en doeners nodig.
Redactie VOLKSKRANT 15 mei 2020, 16:59
Hoe gaat het nu met u? Hoe gaat het met ons als samenleving? Al twee maanden zijn we in de greep van corona. Zorgverleners, wetenschappers, overheid en bedrijfsleven werken hard om te voorkomen dat mensen sterven aan covid-19. Het kabinet vaart op de expertise van het RIVM en enkele andere deskundigen. Fysieke gezondheid heeft de hoogste prioriteit. Logisch.
Nu de eerste coronagolf enigszins onder controle lijkt, vragen de maatschappij en economie om aandacht. De samenleving is nog ten minste tot 1 juni grotendeels stilgelegd. Er ontstaat een tweede crisis in de vorm van een ongekende economische recessie. Hoe kunnen we herstellen uit deze dubbele crisis? Om dat probleem goed aan te pakken, moeten we breder kijken dan fysieke gezondheid en economie.
Het klinkt op dit moment misschien gek, maar voor een goede reactie op de crisis en een voorspoedig herstel zullen we ook en vooral moeten focussen op de mentale kracht van onszelf en onze samenleving. Naast de expertise van het RIVM hebben we een brede beweging nodig van denkers en doeners die weten wat nodig is voor onze mentale gezondheid en voor het vergroten van de sociale kwaliteit en de mentale kracht van de samenleving. Want wat doet de dubbele crisis met onze mentale kracht, als individu, collectief, in organisaties en in de samenleving? En voor welke uitdagingen komen we te staan?
Onze mentale krachten
Mentale kracht? Dat begrip verdient toelichting. Met ‘mentaal’ doelen we op de niet-materiële vermogens, die bestaan uit psychologische en sociale structuren en gewoonten. Met ‘kracht’ bedoelen we meer dan alleen individuele mentale vermogens. De Denktank Mentale Vooruitgang, waarmee we in november 2019 zijn begonnen, definieert mentale kracht ook op relationeel, collectief en maatschappelijk niveau. Ieder mens wordt, behalve door materiële factoren, gevormd en bepaald door niet-materiële zaken. Denk aan relaties, gedragspatronen, overtuigingen, emoties en cultuur. Mentale kracht bestaat uit het geheel van deze vermogens, van individuele personen, en van ‘structuren’ zoals gezinnen, organisaties én de maatschappij als geheel. Sociale structuren die in elkaar passen als matroesjka’s.
De coronacrisis betekent een ongekende test voor deze mentale krachten. Het mentale vermogen dat we als samenleving hebben – ons ‘mentaal kapitaal’ – wordt nu maximaal aangesproken. Kijk maar naar de gedragspatronen waarmee we onze relaties onderhouden: voor vrijwel al onze waardevolle sociale gewoonten en rituelen moeten we nu anderhalvemeterversies verzinnen. De voetbalkantine, het café, het theater, het natuurgebied. Veel plekken van vanzelfsprekende samenkomst, sociale interactie en ontspanning zijn nog dicht.
De coronacrisis is gedragsmatig extra uitdagend, omdat de oorzaak een besmettelijke ziekte is. Waar mensen in tijden van crisis de neiging hebben elkaar op te zoeken, is in een pandemie als deze ‘de ander’ juist het risico. Waar je elkaar van nabij zou willen troosten, moeten we nu leren dat helende ritueel op afstand vorm te geven. Voor onszelf en de ander. Doen we dat niet, dan vermindert voelbaar de sociale kwaliteit van de samenleving.
Gelukkig is de mens een veerkrachtige aanpasser. De crisistijd brengt een eruptie van nieuwe gedragingen. Buurtbewoners doen boodschappen voor ouderen, het pannekoekenhuis heeft ineens een drive-in en via digitale kettingbrieven verspreiden we troostende poëzie. Duizenden mensen maken mondkapjes, de TU Delft ontwikkelt beademingsapparatuur en coördinatieproblemen waarover in de zorg soms jaren zou worden vergaderd, worden nu soepel en snel opgelost. De overheid toont zich genereus met ongekende steunmaatregelen. Banken, deurwaarders en de fiscus tonen souplesse jegens hun schuldenaren. Zaken die jarenlang moeizaam of niet uit de verf kwamen, zijn nu in een handomdraai geregeld. Zo kan opeens alles online: hulpverlening, school, trainingen, vergaderingen, zorg. Hoopgevend.
De vraag is of en in hoeverre we de nieuwe, goeddeels positieve gedragspatronen op termijn kunnen behouden. En hoe herstellen we de waardevolle gewoonten die nu zijn stilgelegd? Hoe leren we ondanks de anderhalve meter afstand toch dichter bij elkaar te staan?
Veranderende overtuigingen
Wat onze overtuigingen betreft: het tempo waarmee wereldwijd maatschappelijke normvorming plaatsvindt, is ongekend. Op de golven van politiek en media gingen hele samenlevingen in een paar weken tijd van onverschillige ontkenning naar een diepgevoelde steun voor stringente maatregelen.
Het is nuttig dat Nederlanders zo keurig het kabinetsbeleid volgen, maar het heeft ook minder goede kanten. Het kan de ruimte beperken om met creatieve oplossingen te komen en het maatschappelijk debat, waarin we afwegingen zouden moeten maken met een brede blik, dreigt erdoor te versmallen. Punt van zorg is ook het ongekend snel kelderende vertrouwen bij ondernemers, bestuurders en consumenten. Velen van hen zien de toekomst somber in. Begrijpelijk, maar ook riskant. Niets verdiept een naderende recessie sneller dan de angst ervoor.
Ook hier is de vraag: wat doen we eraan? Hoe stimuleren we het kritisch denkvermogen? Hoe houden we oog voor het brede palet aan waarden waarop onze samenleving is gebouwd? Hoe herstellen we waar nodig vertrouwen en optimisme?
En hoe doen we dit in het licht van de emotionele verwarring die de dubbele crisis ook veroorzaakt? De gevolgen van de pandemie veroorzaken bij velen stress, angst, teleurstelling en verdriet. Het doet verdriet een naaste te verliezen, zeker in deze omstandigheden. De druk is hoog als je thuis moet werken én je kinderen moet verzorgen én moet lesgeven. Het is niet fijn om alles waarop je je zo had verheugd, geschrapt te zien worden. En natuurlijk stressen veel ondernemers en werknemers over de dreigende teloorgang van hun bedrijven.
Angst en stress zijn normale reacties op maatschappelijke ontwrichting, maar te veel ervan kan de mentale kracht verminderen; persoonlijk, in gezinnen, in bedrijven, in de hele samenleving. Sommige mensen worden té bang voor het onzichtbare nieuwe virus, dat zomaar kan doden. Ze kunnen sociaal
angstig worden, kunnen smetvrees krijgen, ‘aanrakingsvrees’, kunnen sneller agressief worden of zich terugtrekken in eenzame isolatie, met alle gevolgen van dien.
Hoe helpen we elkaar, als mens, als collega of werkgever, om goed met alle emoties om te gaan? Hoe vermijden we dat zorgmedewerkers straks blijven rondlopen met posttraumatische stress? Wat zijn goede manieren om publiekelijk die emoties te erkennen?
In onze welvarende, goed geregelde en risicomijdende maatschappij hebben we moeite met onzekerheid en controleverlies. ‘Verdragen en accepteren’ is in onze cultuur geen vanzelfsprekendheid. De meeste mensen zouden dergelijke gelatenheid nu zeker niet wensen van de overheid. Het virus moet bestreden. De economie gered. Whatever it takes.
Zonneklaar is dat de crisis bestaande onzekerheden en verschillen verder vergroot. Mensen die het al goed hadden, gaan er relatief goed doorheen komen. Mensen die al relatief weinig mentaal, fysiek, sociaal en financieel kapitaal hadden, krijgen de hardste klappen. Denk aan de honderdduizenden werkloze zzp’ers en uitzendkrachten, de kinderen uit probleemgezinnen die niet naar school kunnen, de psychiatrische patiënten die decompenseren omdat de reguliere hulpverlening wegvalt. Mensen met de minste mentale kracht krijgen de zwaarste mentale belasting te verduren. De mentale schade bij hen kan dan hoog oplopen.
Hoe voorkomen we dit? Hoe gaan we de schade herstellen? Hoe kunnen we van deze crisis leren en wennen aan de onvermijdelijke kracht van het lot? Hoe maken we onze cultuur veerkrachtiger?
Beweging
Er is veel hoopgevends gaande. Meer dan ooit is er in deze crisis aandacht voor het mentale welzijn van mensen. Zorgverleners worden, onder andere door het leger, voorzien van praktische tips over hoe ze hun mentale veerkracht kunnen behouden. Werkgevers doen hun best thuiswerkende medewerkers psychisch en sociaal te ondersteunen. Filosofen helpen ons onzekerheid en het noodlot te omarmen: amor fati!
Bij de zoektocht naar een goede exitstrategie uit de lockdown klinkt bij velen de roep om bemoeienis van andersoortige experts en om bredere belangenafwegingen, waarin sociale kwaliteit en mentale gezondheid nadrukkelijker meetellen.
De media staan vol praktische tips: reguleer je emoties door een dagboek bij te houden, houd je gezin opgewekt met een dagschema, maak tijd voor schoonheid en ontspanning, organiseer Zoom-borrels met collega’s of familie, uit collectief je dankbaarheid. Alles om mentaal krachtig te blijven tijdens corona en recessie.
Dat is mooi om te zien. Er is ook al veel kennis beschikbaar over wat de mentale gezondheid bevordert en wat niet. Vanuit de neurowetenschap, de psychologie, de systeemtheorie, de organisatieleer, de filosofie, de gedragseconomie, de sociologie en uit vele ervaringsverhalen. Het gaat om boekenkasten vol ervaring en gedegen, veelal wetenschappelijk onderbouwde kennis. We hebben in Nederland expertise op dit terrein, niet alleen bij GGD GHOR en GGZ Nederland, bij de universiteiten en hogescholen, maar ook bij bedrijven en kennisinstituten als SCP, Trimbos, TNO, Nias en natuurlijk bij het RIVM. We beschikken over een rijke mentaal-sociale preventie- en zorginfrastructuur.
Met meer gerichte en gebundelde aandacht voor individuele en collectieve mentale kracht kunnen we nog intelligenter omgaan met de dubbele crisis en kunnen we sneller en beter herstellen. Het is nu zaak een brede maatschappelijke beweging aan te jagen waarin mentaal welzijn centraal staat, en zo kennis over mentale gezondheid en weerbaarheid nog helderder te ontsluiten, nog breder te verspreiden en nog beter in praktijk te brengen. Veel landen hebben met dit doel bijvoorbeeld al een overkoepelende Mental Health Commission ingesteld, speciaal gericht op het maken, bundelen en benutten van kennis over mentale gezondheid.
Laten we ook in Nederland samen werk maken van de gestructureerde en systematische bevordering van de mentale gezondheid van onze maatschappij. Met onderzoekers die weten hoe je in gemeenschappen, organisaties en samenleving het ‘wij’ kunt onderhouden. Met experts die oog hebben voor de juiste balans tussen de mentale kracht van mensen en de uitdagingen die ze krijgen voorgeschoteld. En met doeners die weten hoe je een samenleving mentaal krachtig maakt en houdt.
Dan kunnen we voorspoediger herstellen van de crisis. Dan kunnen we een optimistische cultuur van vertrouwen bouwen. Dan kweken we maatschappijbreed een stevige ‘groeimentaliteit’ waarin leren en proberen vanzelfsprekend zijn. En dan is ‘the Dutch mindset’ straks misschien wel net zo’n belangrijk exportproduct als chipmachines, tulpen en kaas.
Namens de Denktank Mentale Vooruitgang,
Dora Horjus, AON; Joep de Groot, CZ; Guy van Liemt, Ehero Erasmus Universiteit; Sabien Raams, Dimence; Jacobine Geel, GGZ Nederland; Christa Compas, Humanistisch Verbond; Nico van Meeteren, Universiteit Maastricht; Jan Berndsen, Lister; Hayde Zarkeshan, Maatschappelijke Alliantie; Hans de Veen, NIP; Pieter Hilhorst, RV&S; Jac de Bruijn, Koplopers in de zorg; Maarten Fischer, Noaber Foundation; Jeroen Boelhouwer, SCP; Marloes van der Klauw, TNO; Bert van der Hoek, Trimbos; Kees Vendrik, Triodos Bank; Floortje Scheepers, UMCU; Nathalie de Jager, Zilveren Kruis; Joep Verbugt, GGzE; Simone Halink, De Argumentenfabriek;Kees Kraaijeveld, De Argumentenfabriek (Allen op persoonlijke titel)
WAT IS DE DENKTANK MENTALE VOORUITGANG?
De Denktank Mentale Vooruitgang is in november 2019 begonnen vanuit de wens vorm te geven aan een samenleving waarin mensen mentaal kunnen floreren. De denktank denkt na over hoe mentale vooruitgang eruit kan zien en wat de mentale kracht van mensen, gezinnen, bedrijven en maatschappij vergroot. Hij wordt gevormd door een groep gemotiveerde deskundigen en bestuurders van onder meer AON, CZ, Dimence, Erasmus Universiteit, GGZ Nederland, Humanistisch Verbond, Lister, Noaber Foundation, Maatschappelijke Alliantie, NIP, RV&S, SCP, TNO, Trimbos, Triodos Bank, UMCU, Universiteit Maastricht en Zilveren Kruis. De Denktank Mentale Vooruitgang is een initiatief van Joep Verbugt van GGzE en Kees Kraaijeveld van De Argumentenfabriek.
Stichting Emovere was uitgenodigd om een stand te bemensen. Vele bezoekers kwamen even langs bij Marjon Oomens, ervaringsdeskundige en directeur van de stichting, en Sannine Buma, anesthesioloog en pijnarts in het Antoni van Leeuwenhoek ziekenhuis. Daarnaast werd ook onze poster over het Citizen Science project in Den Haag als inzending geaccepteerd door de PA!N commissie en mocht hangen in de centrale hal. Als laatste spreker sprak Dr. Howard Schubiner de aanwezigen toe. Fijn om een steentje te kunnen bijdragen om deelnemers aan dit reguliere gezondheidszorg congres een bredere visie aan te reiken.
